علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را

علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را

اطلاعات شعر
نام شعر	همای رحمت
نام شاعر	سیدمحمدحسین بهجت تبریزی
قالب	غزل
موضوع	امام علی(ع)
مناسبت	۲۱رمضان
زمان سرایش	معاصر
زبان	فارسی
تعداد ابیات	۱۵بیت

علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را غزل شعری از سیدمحمدحسین بهجت تبریزی است. این شعر در قالب غزل و در گونه منقبت با وزن فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن است. این شعر در پانزده بیت درباره امام علی(ع) سروده شده است.

معرفی و جایگاه شعر

غزل «علی ای همای رحمت» معروف به همای رحمت، از سروده‌های مشهور سید محمدحسین شهریار در مدح امام علی(ع) است. این غزل موجب شهرت بیشتر شهریار شد. غزل همای رحمت را نشانه اعتقاد و اخلاص شهریار به امام علی(ع) دانسته‌اند که با بهره‌گیری از ترکیبات خوش‌آهنگ و معانی عمیق عارفانه، سروده شده است. شعر همای رحمت، موردتوجه علما و شاعران شیعه بوده است و چندین شعر با وام گرفتن مصرع یا ابیاتی از آن با همان وزن و قافیه (تضمین) سروده شده است. از سید رضا بهاءالدینی، فقیه و عارف شیعه معاصر نقل شده: «بنده اشعار زیادی درباره اهل بیت(ع) به‌خصوص حضرت علی(ع) شنیده‌ام، اما هیچ شعری همچون «علی ای همای رحمت»ِ شهریار تبریزی جذابیت نداشته است.» سید علی خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی، غزل همای رحمت را در میان اشعار مدح امام علی(ع)، شعری با فضای متفاوت و جدید دانسته که از لحاظ الفاظ، شیرین و شیوا، و از لحاظ محتوا، جدید است. به باور وی، چنین شعری که در فاصله نه‌چندان طولانی آن‌چنان رواج پیدا می‌کند که در مجالس مذهبی توسط روضه‌خوانان و مداحان و گوینده‌های مذهبی خوانده می‌شود، شعری ممتاز است.

خواب: حضور شهریار در مجلس امام علی(ع)

ماجرای خواب آیت الله مرعشی نجفی درباره شهریار با مهر و تاریخ. بنابر آنچه محمدحسن ربانی بیرجندی و کلثوم تنها در آثار خود ذکر کرده‌اند، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی از مراجع تقلید شیعه، گفته است که شبی در خواب، امام علی(ع) را در مسجد کوفه دیده است که شاعران اهل بیت را فراخوانده و پس از آمدن عده‌ای از شاعران، امام(ع) پرسیده است: «شهریار ما کجاست؟» شهریار در این هنگام وارد می‌شود و علی بن ابیطالب به او می‌گوید که «شعرت را بخوان» و شهریار شعر همای رحمت را می‌خواند. بر این اساس، مرعشی نجفی پس از این خواب، شهریار را به قم دعوت کرده و زمان سرودن شعر را از او پرسیده است، شهریار با اظهار تعجب گفته است که من این شعر را تازه سروده‌ام و کسی از آن خبر ندارد و هنگامی که شهریار زمان سرودن شعر را می‌گوید، معلوم می‌شود که شعر همای رحمت مقارن با همان خواب سروده شده است. سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی پس از این ماجرا چندین بار گفته است که در سرودن این غزل، به شهریار الهام شده که توانسته چنین غزلی با این مضامین عالی بسراید. به‌گفته اصغر فردی،‌ از شاگردان شهریار، این داستان به صورت ناقص نقل شده و ماجرای اصلی نخستین بار در کتاب «شهریار و انقلاب ملت» بدون اضافه و کاستی نقل شده است؛ به‌گفته وی این خواب مربوط به شعر «علی آن شیر خدا شاه عرب/الفتی داشته با این دل شب» و زمان سرودن آن در شب بیستم ماه رمضان است و ارتباطی با شعر همای رحمت ندارد.

متن شعر

علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را		که به ماسوا فکندی همه سایهٔ هما را
دل اگر خداشناسی همه در رخ علی بین		به علی شناختم من به خدا قسم خدا را
به خدا که در دو عالم اثر از فنا نماند		چو علی گرفته باشد سر چشمهٔ بقا را
مگر ای سحاب رحمت تو بباری ارنه دوزخ		به شرار قهر سوزد همه جان ماسوا را
برو ای گدای مسکین در خانهٔ علی زن		که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را
به‌جز از علی که گوید به پسر که قاتل من		چو اسیر توست اکنون به اسیر کن مدارا
به‌جز از علی که آرد پسری ابوالعجائب		که علم کند به عالم شهدای کربلا را
چو به دوست عهد بندد ز میان پاکبازان		چو علی که می‌تواند که به‌سر برد وفا را
نه خدا توانمش خواند نه بشر توانمش گفت		متحیرم چه نامم شه ملک لافتی را
به دو چشم خون‌فشانم هله ای نسیم رحمت		که ز کوی او غباری به من آر توتیا را
به امید آن که شاید برسد به خاک پایت		چه پیام‌ها سپردم همه سوز دل صبا را
چو تویی قضای‌گردان به دعای مستمندان		که ز جان ما بگردان ره آفت قضا را
چه زنم چو نای هردم، ز نوای شوق او دم		که لسان غیب خوشتر بنوازد این نوا را
«همه شب در این امیدم که نسیم صبحگاهی		به پیام آشنایی بنوازد آشنا را»
ز نوای مرغ یا حق بشنو که در دل شب		غم دل به دوست گفتن چه خوش است شهریارا

تشریح برخی ابیات

در تحلیل و تفسیر ابیاتی از غزل همای رحمت گفته شده، شهریار در این غزل عمق ارادت خود نسبت به امام علی(ع) را به تصویر کشیده است. او در بیت اول،‌ خوشبختی همه هستی را مرهون امام علی(ع) دانسته و او را از نشانه‌های الهی بر روی زمین می‌شمارد. وی در بیت دوم، معتقد است که بدون شناخت علی(ع)، نمی‌توان خدا را شناخت. گفته شده بیت پنجم (برو این گدای مسکین...) به آیه ولایت‌ (آیه ۵۵ سوره مائده) و خاتم‌بخشی امام علی(ع) در حال رکوع اشاره دارد که نشان از شایستگی علی(ع) برای خلافت پس از پیامبر(ص) است. در بیت هشتم (چو به دوست عهد بندد ز میان پاکبازان) علی(ع) مظهر وفاداری معرفی شده و وفای عهد، جوانمردی و پایداری بر عهد و پیمان او یادآوری شده است. بیت نهم در عین اشاره به عظمت امام علی(ع) و عبارت «لا فَتی اِلاّ عَلی و لا سَیفَ اِلاّ ذُوالفَقار»، غلو درباره علی(ع) را انکار کرده و او را مظهر حق شمرده است.